معرفی کامل جزئیات مسجد گوهرشاد | آدرس| تاریخچه |مشخصات | عکس
فهرست عناوین
مسجد گوهرشاد، یکی از گنجینه‌های بینظیر هنر معماری ایرانی-اسلامی، به عنوان یکی از مقصدهای فرهنگی و گردشگری برجسته در شهر مشهد شناخته می‌شود. این آثار زیبا، به عنوان نمونه‌ای از بلندپروازی هنر در دوره تیموریان، درخشانی هنر و معماری این دوره را به نمایش می‌گذارند. هنرمندان و معماران این دوره با ایجاد این اثر بینظیر، توانسته‌اند جاذبه‌ای فراتر از مرزهای زمانی برای این مسجد ایجاد کنند. با وجود ارزش تاریخی و هنری آن، مسجد گوهرشاد به عنوان یک مقصد تفریحی و آموزشی مهم در مشهد شناخته می‌شود. گردشگران در این مکان نه تنها با زیبایی‌های معماری تیموریان آشنا می‌شوند، بلکه با نگاهی به عمق تاریخ و فرهنگ ایرانی نیز سفر می‌کنند. به همین دلیل، مسجد گوهرشاد به عنوان یک سفر در زمان، در لیست مکان‌هایی که هر گردشگری باید حتماً ببیند، جای دارد.
مسجد گوهرشاد کجاست؟
مسجد گوهرشاد، در جنوب حرم مطهر رضوی واقع شده و یکی از مکان‌های اساسی برنامه سفر به مشهد محسوب می‌شود. این مسجد به گستره‌ای از ساختمان‌های مهم همچون رواق دارالسیاده و دارالحفاظ از شمال، صحن قدس از جنوب، رواق در دست احداث امام خمینی از شرق و بست شیخ بهایی از غرب، خود را احاطه کرده است. برای بازدید از این مسجد زیبا، شما می‌توانید از انواع وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده کنید و به سرزمین مقدس حرم امام رضا (ع) سفر کنید. این امکان به شما فراهم می‌آید تا به راحتی و با انتخاب وسیله نقلیه مورد نظر، از زیبایی‌ها و ارزش‌های فرهنگی این مسجد تاریخی لذت ببرید.
مسیر دسترسی
برای دسترسی به مجموعه حرم رضوی، چهار مسیر اصلی وجود دارد که از آن‌ها می‌توانید استفاده کنید.
1. از خیابان شیرازی:
از میدان شهدا وارد خیابان شیرازی شوید و به سمت زیر گذر حرم حرکت کنید. پس از ورود به زیر گذر، می‌توانید خودرو خود را در پارکینگ موجود پارک کنید و سپس وارد بست شیخ توسی شوید. این مسیر از غرب مجموعه حرم رضوی قرار دارد.
2. از خیابان نواب صفوی:
از سمت شرق مشهد وارد خیابان نواب صفوی شده و به سمت زیر گذر و پارکینگ شماره 3 حرکت کنید. سپس از این مکان می‌توانید وارد بن بست نواب صفوی شوید.
3. از بلوار طبرسی:
بلوار طبرسی یکی از اصلی‌ترین بلوارهای مشهد است و بهترین مسیر برای رسیدن به قسمت شمالی مجموعه حرم رضوی می‌باشد. این بلوار می‌تواند از هر نقطه‌ای در مشهد قابل دسترس باشد و مستقیماً به مجموعه حرم رضوی هدایت می‌کند.
4. از بلوار امام رضا:
این مسیر نیز بسیار پر رفت‌وآمد است. از بلوار امام رضا حرکت کرده و میدان بسیج را عبور کنید تا به میدان بیت المقدس برسید. سپس وارد زیرگذر حرم شوید.
توصیه می‌شود که به دلیل شلوغی و ترافیک زیاد، به جای استفاده از خودرو، از وسایل نقلیه عمومی مانند مترو استفاده کنید. ایستگاه‌های مترو بسیج، شهدا، شهید مفتح و هفده شهریور نیز از مسیرهایی هستند که شما را به مجموعه حرم رضوی می‌رسانند.
بیشتر بخوانید: خیابان های معروف مشهد
فاصله ی تهران تا مشهد مقدس: 911 کیلومتر حدود 10 ساعت و 40 دقیقه با خودروی شخصی
مشخصات مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد، به عنوان یکی از مساجد چهارایوانی، با معماری فراگیر و زیبا طراحی شده و با وسعتی حدود ۹۴۱۰ متر مربع، بزرگترین مسجد در مجموعه آستان قدس رضوی به حساب می‌آید. این مسجد با داشتن صحنی به مساحت ۲۸۵۰ متر مربع، جزو کهن ترین صحن‌های ساختمانی در جنوب حرم مطهر امام رضا (ع) است. صحن مسجد گوهرشاد، به عنوان یک پهنه باستانی و ارزشمند، نمادی از قدمت و تاریخ باستانی را به تصویر می‌کشد و در کنار شیوه زیبای معماری، تجلیل از تاریخ و فرهنگ اسلامی را به نمایش می‌گذارد. این مسجد با ترکیب منحصر به فرد ابعاد فیزیکی و معنوی، یک مقصد فرهنگی و زیارتی فراگیر برای گردشگران و مسافران است.
مساحت صحن مسجد گوهرشاد: 2850 متر مربع
تاریخچه مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد، با سفارش گوهرشادآغار، دختر شاهرخ تیموری، در دوران استانداری پسرش بایسنقرمیرزا، در سال ۷۹۴ شمسی در ضلع جنوبی حرم امام رضا (ع) در مشهد ایجاد شد. بانو گوهرشاد، یکی از زنان برجسته و موثر عصر تیموریان بود که در امور مملکتی نقش مهمی ایفا می‌کرد و از نزدیک به امیر تیمور در مسائل مشورت می‌دهد. نام بانو گوهرشاد به عنوان بانی این مسجد، در دو نقطه از بنا به چشم می‌خورد؛ یکی در بالای در ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقرمیرزا و با استفاده از کاشی معرق به‌عنوان بانی این اثر بزرگ نقش‌آباز، جاودانه شده است. این مسجد، نه تنها به عنوان یک مکان مقدس، بلکه به عنوان نمادی از تلاش و سهم مؤثر زنان در تاریخ اسلامی و هنر معماری آن دوره، به یادگار مانده و به عنوان یک جواهر ارزشمند در تاریخ مشهد شناخته می‌شود.
زمان ساخت مسجد گوهرشاد: سال 794 هجری شمسی
واقعه ی مسجد گوهرشاد
با سفر رضاخان به ترکیه، تلاش او برای تحول در اساس‌نگار مذهبی و تغییر سنت‌های شرقی و سنتی مردم ایران تشدید یافت. دولت اعلام کرد که لازم است لباس‌ها تغییر کنند و از کلاه شاپو استفاده شود، که این تصمیم علما و مراجع را به شدت تحت تأثیر قرار داد. حاج آقا حسین قمی و سید یونس اردبیلی، در جلسات متعدد به این نتیجه رسیدند که تغییرات لباس منجر به حجاب نخواهد شد. آیت‌الله قمی تصمیم گرفت به تهران برود و با رضاخان مذاکره کند.
وی وارد شهر ری شد و پلیس محل سکونت او را محاصره کرد. خبر دستگیری آیت‌الله قمی منتشر شد و این اقدام باعث جریحه دار شدن احساسات مردم در مشهد شد. جمعی عظیم از بزرگان شهر در مسجد گوهرشاد گرد آمدند. در اینجا، خطبا و متکلمان از جمله محمدتقی بهلول به منبر رفتند و مردم را به مقاومت فراخواندند. پس از مدتی، صبح جمعه ۲۰ تیر (۱۰ ربیع‌الثانی ۱۳۵۴ق)، نیروهای نظامی اطراف مسجد را محاصره کردند و در ۲۱ تیر (۱۱ ربیع‌الثانی ۱۳۵۴ق)، مردم را در مسجد گوهرشاد با خون و خاک کشتند. این واقعه تلخ، حادثه‌ای تاریخی در مسیر مبارزات سیاسی و مذهبی ایران بود.
در چه تاریخی مردم در مسجد گوهرشاد کشته شدند؟
20 و 21 تیر سال 1314 هجری شمسی
معماری بنای مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد، با امضای معمار معروف عصر تیموری، قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی، به عنوان یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران اسلامی طراحی شد. این مسجد، با استفاده از شیوه‌های معماری اسلامی-ایرانی ساخته شده و از جنس آجر و گچ بهره گرفته است. با دارا بودن یک صحن بزرگ، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای، دو گلدسته زیبا و هفت شبستان، این مسجد به عنوان یکی از مهمترین آثار تاریخی مشهد و ایران اسلامی شناخته می‌شود که هر ساله زیارت‌گران زیادی را به سوی خود جذب می‌کند.
مسجد گوهرشاد، به عنوان یکی از جاذبه‌های فرهنگی و مذهبی برجسته استان خراسان رضوی، توجه بسیاری از جهانگردان، متخصصان معماری و تاریخ و هنر را به خود جلب کرده است. با گذشت ششصد سال از زمان ساخت، این مسجد همچنان با استحکام خود از عظمت و قدمت خود می‌آگاهد. آسیب‌هایی که در طول تاریخ به آن وارد شده، از جمله حمله ازبکان و زلزله، توسط پادشاهان دوره‌های مختلف تعمیر و بازسازی شده است.
این مسجد نمونه‌ای برجسته از هنر و صنعت معماری ایرانی است که با کاشی‌کاری‌های زیبا و بناهای فراموش‌نشدنی خود، همواره مورد توجه و تحسین بوده است. در ورودی‌ها و دیوارهای آن، آثار هنری از جمله اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث و شعرهای مدح ائمه اطهار با استفاده از خطوط ثلث، نستعلیق، کوفی و بنایی، تزئین شده‌اند که توسط خطاطان بزرگی همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترمیم شده‌اند.
آثار هنری در ورودی و دیوار ها مسجد:
اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث و شعرهای مدح ائمه اطهار که با خطوط ثلث، نستعلیق، کوفی و بنایی حکاکی شده است.
ایوان‌های مسجد گوهرشاد
ایوان مقصوره
ایوان مقصوره در مسجد گوهرشاد یک سردره بلند است که به شکل قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد قرار دارد. بزرگترین ایوان با نام ایوان مقصوره در ضلع جنوبی صحن واقع شده است و ابعاد آن به طول ۳۵ متر و عرض‌های مختلف می‌پردازد. در انتهای این ایوان، محراب زیبایی به چشم می‌خورد که حاشیه آن با کتیبه‌های مرمت شده با کاشی‌های معرق و به آیت‌الکرسی زینت دار است. پایه‌های داخلی این ایوان نیز با سنگ‌های مرمر سفید تزئین شده است. ایوان شمالی، که به ایوان مقصوره رو به قبله است، با رواق دارالسیاده ارتباط دارد.
در پیشانی ایوان شمالی، یک کتیبه معرق با متنی مرقم از مرمت عهد شاه عباس صفوی زینت می‌بیند. همچنین، کتیبه‌های معرق در پیشانی کفشداری ۱۱ و ۱۲ و پیشانی ایوان، با سوره‌های قرآنی و خط محمدرضا امامی اصفهانی، جلوه‌های زیبا و آراسته به نمایش گذاشته‌اند. در این ایوان، منبر صاحب‌الزمان که در سال ۱۲۴۳ هجری قمری ساخته شده، قرار دارد. این منبر منحصر به فرد از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال ۱۳۲۰ شمسی مورد مرمت قرار گرفته است.
مصالح ساخت منبر صاحب الزمان:
چوب گلابی و گردو و بدون میخ و فلز
ایوان ساده (شمالی)
ایوان شمالی در مسجد گوهرشاد، مجاور ایوان مقصوره و رو به سمت قبله قرار دارد و به رواق دارالسیاده متصل است. در پیشانی این ایوان، یک کتیبه معرق با متنی زیبا و مرقم از مرمت عهد شاه عباس صفوی قرار دارد. همچنین، در این ایوان، کتیبه‌هایی با سوره‌های قرآنی و خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی، جلوه‌های زیبا و اصیل هنر اسلامی در قرن دهم را به نمایش می‌گذارند. همچنین، کلیه قسمت‌های داخلی ایوان شمالی از جمله دیوارها و سقف، با کاشی‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم و با رنگ‌های زیبا تزئین شده است. ایوان شمالی، به عنوان محل عبادت و ورود مخصوص آقایان شناخته می‌شود و در تمام ساعات شبانه‌روز، مکانی است برای رفت و آمد زائران و مجاورانی که از طریق رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ به حرم مطهر امام رضا (ع) می‌آیند.
زمان مرمت ایوان شمالی:
1366 هجری شمسی
ایوان شرقی
سومین ایوان در مسجد گوهرشاد است که در گذشته با نام ایوان حاجی حسن شناخته می‌شد. این ایوان به رواق امام خمینی وصل است. در داخل ایوان، در ضلع‌های شمالی و جنوبی، سه طاق در بخش بالایی وجود دارد و در کتیبه پیشانی و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی از سنگ مرمر، نوشته‌هایی به خط کوفی معقلی در کاشی مشاهده می‌شود. این ایوان در گذشته به صحن موزه سابق (رواق امام خمینی) باز می‌شد، اما اکنون به دلیل حفظ قداست محراب و ایوان، مسدود شده است. در طبقه فوقانی ایوان، راهروی پلکانی آسایشگاه نگهبانان و دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد واقع شده است. همچنین، در ضلع جنوبی داخل ایوان، به قرینه در راهروی متصل به شبستان گرم و اتاق اورژانس (درمان و بهداشت) قرار دارد.
ایوان غربی
ایوان چهارم، یا همان ایوان غربی، در گذشته به بازار متصل بوده و در حال حاضر با دری بزرگ که در وسط ایوان قرار دارد و به نام درب سنگی شناخته می‌شود، به مسجد با بست شیخ بهاالدین عاملی متصل است. در گذشته، این ایوان با نام ایوان آب شناخته می‌شده و کانال عبور آب به داخل مسجد زیر این ایوان قرار داشته است. در داخل این ایوان نیز، سه طاق به سمت قبله بنا شده و در پیشانی ایوان، درب ضربی سقف و در وسط پایه‌های ایوان، خط بنایی سوره‌هایی از قرآن کریم به خوبی نقش بسته‌اند. این ایوان چهارم به درب بزرگی واقع در مرکز آن، که به درب سنگی معروف است، متصل می‌شود و ارتباط مستقیمی با بست شیخ بهاالدین عاملی دارد. این ایوان با تاریخچه‌ای متنوع از بازار گذشته و تأثیرگذاری در ساختار مسجد به‌شمار می‌آید.
صحن مسجد گوهرشاد
دیوارهای داخلی صحن مسجد از سنگ‌های تیره اصفهان تزئین شده‌اند. این تزئینات از ازاره تا لبه بام، سردرها، پیکره‌ها، پایه‌ها، غرفه‌های تحتانی و فوقانی، گلدسته‌ها، گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با استفاده از کاشی‌های معرق و غیرمعرق به شکلی عالی و ممتاز زینت یافته‌اند. این زینت‌ها، یکی از زیباترین نمونه‌های هنر کمال یافته در دوره تیموریان را ارائه می‌دهند.
کف صحن مسجد با سنگ خلج شش‌گوشه تزئین شده و در وسط صحن، حوضی هندی شکل و هشت‌گوش در سال‌های اخیر افزوده شده است. این حوض دارای هلال‌های وترگونه است و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبک سنگی و چراغ‌های سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته، در کنار حوض مرتفع کوچک در وسط آب‌نما و فواره‌ها و شیرهای آب قرار گرفته است. این ترکیب زیبا از آب‌نما، چراغ‌های مشبک سنگی و حوض، به مسجد جلوه و طراوت خاصی بخشیده و فضایی زیبا و دلنشین ایجاد کرده است.
ارتفاع صحن مسجد گوهرشاد: حدود ۲۰/۱ متر
شبستان ها
تمامی شبستان‌های مسجد، در اطراف ایوان‌ها به صورت قرینه ساخته شده‌اند. این شبستان‌ها دارای پایه‌های قطور و سقف ضربی با سبک معماری سنتی مساجد ایران، کلافه‌بندی شده و به مراتب مرمت و حفظ شده‌اند. این شبستان‌های هفت‌گانه در طول دوره‌های مختلف با نام‌های گوناگون شناخته می‌شدند که به مهمترین آن‌ها اشاره می‌شود:
1. شبستان گرم:
واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد، از شمال با رواق متصل به صحن آزادی. محل عبادت آقایان.
2. شبستان سبزواری:
در جنوب ایوان شرقی، به شرق با رواق امام خمینی و به شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و به غرب به صحن مسجد محدود می‌شود.
3. شبستان تبریزی:
در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق امام خمینی. در گذشته به عنوان “شبستان بزرگ” نیز شناخته می‌شد.
4. شبستان نهاوندی:
در ضلع جنوبی بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس. محل اقامت نماز جماعت توسط شیخ علی اکبر نهاوندی.
5. شبستان میلانی:
در ضلع غربی بین ایوان غربی و راهروی متصل به بست شیخ بهاءالدین.
6. شبستان نجف آبادی:
در ضلع غربی بین ایوان غربی و راهروی متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴.
7. شبستان علوی یا آفتاب:
در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد.
تمامی شبستان‌ها، به عنوان مکان برگزاری جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی، تدریس علوم قرآنی و دینی، جشن و عزاداری، اعتکاف و نماز جماعت خدمت می‌کنند. ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد، به عنوان مکان دائمی برگزاری نماز جماعت و سخنرانی در تمام ساعات شبانه‌روز، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مجموعه مسجد گوهرشاد با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی متصل شده و سه در ورودی در ضلع غربی مسجد به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد به حرم، و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد به صحن قدس مرتبط می‌شوند. این مسجد به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مکان برگزاری نماز جماعت در تمامی ساعات شبانه‌روز، به عنوان یکی از مساجدهای بینظیر جهان اسلام شناخته می‌شود.
مسجد پیرزن
تا دوره دهه چهاردهم قمری، در وسط صحن اصلی مسجد گوهرشاد، محوطه‌ای وجود داشت که با ستون‌ها محصور بود و به عنوان “مسجد پیرزن” شناخته می‌شد. این مسجد بدون سقف بود و برای نمازگزاران، حصیر پهن می‌کشیدند و در اطراف آن چند حوض وجود داشت. تاریخچه مسجد پیرزن، در منابع کتبی به طور کامل ثبت نشده و به عنوان یک داستان شفاهی معروف است. بر اساس این داستان، گوهرشاد تمام خانه‌ها و زمین‌های اطراف را برای ساختن مسجد خرید اما تنها یک پیرزن که منزل او وسط مسجد بود، از فروش خودداری کرد. گوهرشاد از خرید این منزل منصرف شد تا در ساخت مسجد، به ظلم نکشد. پس از احداث مسجد، پیرزن خانه خود را به عنوان مکان عبادت وقف کرد و این مکان به نام “مسجد پیرزن” شناخته شد.
بعضی محققان اشاره کرده‌اند که داستان‌های مشابهی درباره مساجد دیگر نیز وجود دارد که در واقعیت صحت ندارند ولی به منظور انتقال آموزه‌های اخلاقی شکل گرفته‌اند. این داستان‌ها به آموزه‌ای که می‌گوید در ساخت مساجد، به هیچ وجه ظلمی انجام نشود، تأکید می‌کنند. به همین دلیل، تخریب مسجد پیرزن و تبدیل آن به وضوخانه، نشانه‌ای از اهمیت و ارزش این داستان‌های اخلاقی است که باعث می‌شود این تاریخچه زنده بماند.
شاخص ساعت ظهر
در داخل مسجد گوهرشاد، محوطه‌ای وجود داشت که در آن یک ستون سنگی با ارتفاع بیش از ۲ متر مستقر بود. این ستون، با مثلث‌های نمادین برای نصف النهار، ظهر و شب تزئین شده بود و به عنوان یک نماد و مرجعی برای زمان‌بندی نمازها و وقوف در مسجد مورد توجه قرار می‌گرفت. این مسجد پس از سال‌ها خدمت به عنوان مکان عبادی و اخلاقی، در سال ۱۳۲۶ خورشیدی تخریب شده و به وضوخانه تبدیل شد. این تغییر نامها و روایت‌ها نشان‌دهنده اهمیت اخلاق و احترام به ضعیف‌ترین اعضای جامعه در ساختارهای مذهبی مسجد گوهرشاد می‌باشد.
زمان تبدیل مسجد پیرزن به وضوخانه:
1326 هجری شمسی
موقوفات مسجد گوهرشاد
موقوفات مسجد جامع گوهرشاد مشهد از محل درآمد، برای تعمیرات و هزینه‌های جاری مسجد بهره‌مند می‌شود. این موقوفات شامل وقف‌های خاصی است که توسط گوهرشادبیگم در زمان تأسیس مسجد (سال ۸۳۹ق) صورت گرفته است. همچنین افراد نیکوکار نیز در سریع‌ترین زمان ممکن زمین‌ها، باغات، اراضی، و مستغلات شهری را به عنوان وقف اهدا کرده‌اند. این موقوفات شامل منابع مختلفی از جمله روستاها، زمین‌ها، باغ‌های مثمر، قنات، دکان‌ها و منازل است. در استفاده از این موقوفات، اقداماتی همچون روشنایی، ترمیم و مرمت مسجد، تلاوت قرآن، روضه‌خوانی، فراهم‌آوری فرش و سایر نیازهای مرتبط با مجموعه مسجد انجام می‌شود.
