حمام شاه (موزه مردم شناسی مشهد) کجاست؟ 🌎| معماری| جاهای دیدنی 🏕️| عکس 📷

شهر مشهد، یکی از مقاصد شناخته‌شده و پرجاذبه برای ایرانیان است که هر ساله پذیرای میلیون‌ها زائر و گردشگر است. این شهر، که بیشتر به خاطر حضور حرم مطهر امام رضا (ع) شهرت دارد، دارای آثار تاریخی متعددی است که متأسفانه بسیاری از آن‌ها در پروژه‌های توسعه و نوسازی شهری از بین رفته‌اند.

با این حال، حمام شاه مشهد به عنوان یکی از نمونه‌های نادر باقی‌مانده از معماری قدیمی شهر، از خطر تخریب محفوظ مانده و اخیراً به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است. این موزه اکنون به عنوان یکی از جاذبه‌های فرهنگی مشهد، به بازدیدکنندگان فرصت می‌دهد تا با سنت‌ها و تاریخ غنی این شهر آشنا شوند همراه ما باشید تا بیشتر در این باره دانش داشته باشید.

📍 موقعیت مکانی حمام شاه در مشهد

حمام شاه، یکی از جاذبه‌های چشمگیر گردشگری در استان خراسان رضوی و شهر مشهد است، که در محله‌ای تاریخی و نزدیک به بازار بزرگ مشهد قرار گرفته است.

راهنمای دسترسی به موزه مردم‌شناسی شهر مشهد:

دسترسی به موزه مردم‌شناسی مشهد بسیار راحت است، زیرا این موزه در کنار خروجی صحن جامع رضوی و نزدیک به مسجد شاه (مقبره امیر ملکشاه) واقع شده است. برای رفتن به این موزه، می‌توانید از حرم امام رضا (ع) استفاده کنید. می‌توانید از مترو، اتوبوس‌ها، اتوبوس‌های تندرو (BRT) و تاکسی‌ها برای رسیدن به حرم استفاده کنید. اگر می‌خواهید بدون ورود به حرم مطهر رضوی به موزه بروید، به خیابان سیزدهم اندرزگو (معروف به خسروی نو) و انتهای بازار بزرگ فرش مشهد برسید.

📝 معرفی کامل حمام شاه مشهد، گوهر بازمانده از دوران صفویه

معماری حمام‌های ایرانی به خوبی با شرایط اقلیمی و فرهنگی کشور هماهنگ می‌باشد ساختار حمام‌ها در مناطق مختلف متفاوت است اما تقریباً تمامی آن‌ها بر پایه یک الگوی مشترک طراحی شده‌اند. مشهد، که از دوران‌های قدیم میزبان تعداد زیادی حمام بوده است، نیاز مبرمی به این امکانات داشته، چرا که علاوه بر اهالی شهر، زائران و مجاوران حرم امام رضا (ع) نیز به استحمام نیاز داشتند.

به ویژه اطراف حرم، تراکم حمام‌ها بیشتر بود متأسفانه، بسیاری از این حمام‌ها طی ۵۰ سال اخیر، و به خصوص در جریان عملیات تخریب گسترده‌ای که در سال ۱۳۵۴ در محدوده اطراف حرم انجام شد، از بین رفته‌اند. در این میان، تنها یک حمام از این سرنوشت نجات یافت: حمام مهدی قلی بیک، که به حمام شاه شهرت دارد.

حمام مهدی قلی بیک، یا همان حمام شاه، که به دوره صفویه تعلق دارد، امروزه به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مشهد شناخته می‌شود. این بنا در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۳۷۴ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شده است.

📜 تاریخچه حمام مهدی قلی بیگ، از حمام سلطنتی تا موزه مردم‌شناسی

حمام مهدی قلی بیک، که در سال ۱۰۲۷ هجری قمری به دستور مهدی قلی بیک جانی قربانی احداث شد، یکی از شاهکارهای معماری دوران صفویه است. مهدی قلی بیک، که از نوادگان خانواده امیر ارغون آقای اویرات و از امرای ترک خراسان بود، در آن زمان به‌عنوان میرآخور (رئیس اصطبل شاهی) شاه عباس اول صفوی خدمت می‌کرد. او این حمام را به نیت وقف به ساحت مقدس امام رضا (ع) ساخت و همچنین قناتی را برای تأمین آب آن احداث کرد که مازاد آب آن به مسجد گوهرشاد و سپس به امور خیریه و زمین‌های زراعی اطراف شهر اختصاص یافت.

به دلیل موقعیت مکانی این حمام در کنار مسجد شاه (مقبره امیر ملکشاه) و نزدیکی به حرم امام رضا (ع)، پیش از انقلاب به نام حمام شاه و پس از آن به حمام رضوی معروف بود. این بنا در اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ۱۳۷۴ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شد. بازسازی حمام شاه در سال ۱۳۷۸ توسط آستان قدس رضوی آغاز و در سال ۱۳۸۵ به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد، جایی که امروزه شاهدی بر تاریخ غنی مشهد است.

🎨 معماری حمام مهدی قلی بیگ، تلفیق هنر و معماری ایرانی

حمام شاه، که از بزرگ‌ترین حمام‌های دوران ایرانی به شمار می‌رود، نمونه‌ای برجسته از معماری حمام‌های سنتی ایران است. این بنا با استفاده از مصالحی چون آجر، آهک، ساروج، سنگ، شیشه، فلز، و کاشی ساخته شده و دارای تزیینات بی‌نظیری است. بخش اصلی حمام، که به بینه شهرت دارد، با هشت ستون مجلل و نقاشی‌های دیواری چشم‌نواز خود، قلب این مجموعه به شمار می‌رود.

1. بخش سربینه

سربینه، که نخستین فضای ورودی به حمام است، با تزیینات نقاشی و کاشی‌کاری رنگارنگ آراسته شده است. این بخش شامل گچ‌کاری‌هایی با ۲۸ لایه است که ۱۳ لایه از آن‌ها دارای تزیینات نقاشی می‌باشند. لایه‌های قدیمی‌تر مربوط به دوره صفویه و لایه‌های جدیدتر به اواخر دوره قاجار تعلق دارند. قوس‌های به کار رفته در سربینه، که شامل انواع قوس‌های پنج و هفت شاخ بزی هستند، نمونه‌هایی از قوس‌های پرکاربرد در معماری ایرانی به شمار می‌روند.

این حمام، با کاربندی هنرمندانه سقف خود، نه تنها به عنوان ورودی اصلی حمام کاربری داشته، بلکه به‌عنوان یک فضای چندمنظوره برای استراحت و تعویض لباس نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. این بخش دارای چهار صفه است که سه صفه از آن‌ها برای تعویض لباس و قرار دادن البسه عموم مردم و یک صفه به عنوان شاه‌نشین، ویژه استفاده اشراف و بزرگان جامعه طراحی شده بود.

2. بخش هشتی یا میاندر

هشتی، که به عنوان میاندر شناخته می‌شود، نقطه ارتباطی بین سربینه و گرمخانه است. در مرکز این فضا، حوض کوچکی قرار دارد که افراد پس از خروج از گرمخانه، پاهای خود را در آب سرد آن می‌شویند تا بتوانند خود را برای ورود مجدد به سربینه آماده کنند.

3. بخش گرمخانه

گذر از هشتی، شما را به گرمخانه می‌رساند، محل اصلی شست‌و‌شو و استحمام. این فضا به شکل مربع طراحی شده و دارای چهار ستون است که گنبدی با چندین گلجام بر فراز آن‌ها ساخته شده است. در اطراف گرمخانه، سه غرفه تعبیه شده که برای نشستن و استحمام استفاده می‌شده‌اند. خزینه آب گرم در قسمت غربی گرمخانه واقع شده که از سطح کف بلندتر است.

آب مورد نیاز حمام ابتدا از یک قنات و بعد از آن از چاهی در سربینه تأمین می‌شد. آب از طریق شبکه آبرسانی به خزینه منتقل شده و در دیگ‌های مسی تحت عنوان تیان گرم می‌شده تا به تدریج به دیگر بخش‌های حمام هدایت شود. در ضلع شمالی گرمخانه، نظافت‌خانه یا نوره‌کش‌خانه قرار دارد که مکانی برای از بین بردن موهای زاید بوده است.

در دو طرف خزینه آب گرم، دو اتاق با کاربردهای خاص قرار دارند اتاق شمالی مجهز به سه حوضچه تصفیه آب سرد است، جایی که گل و لای موجود در آب ته نشین شده و پس از تصفیه، آب پاکیزه به خزینه هدایت می‌شود. این فرآیند نقش مهمی در تأمین آب تمیز و قابل استفاده برای استحمام داشته است.

اتاق دیگر، که در سمت دیگر خزینه قرار گرفته، برای استفاده افراد معلول یا آن‌هایی که به بیماری‌های مسری مبتلا بودند، در نظر گرفته شده است. این اتاق، که به نام اتاق خلوت یا خلوت‌گاه شناخته می‌شود، دارای دریچه‌ای است که مستقیماً به خزینه آب گرم راه دارد و امکان دسترسی به آب گرم را برای استحمام فراهم می‌آورد. این طراحی نه تنها امنیت و راحتی افراد را تضمین می‌کند بلکه محافظت از سایر استفاده‌کنندگان حمام را نیز افزایش می‌دهد.

4. بخش تون حمام شاه

در پشت خزینه حمام شاه، فضای تون یا گلخن قرار دارد که به عنوان آتشخانه عمل می‌کند و منبع اصلی تأمین انرژی گرمایی حمام محسوب می‌شود. شخصی مسئول تأمین سوخت و اجرای عملیات سوزاندن سوخت در تون را بر عهده داشته که به این شغل “تون‌تاب” می‌گفته شد. تون‌تاب پس از تهیه سوخت حمام، که شامل هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و موارد دیگر بود، آن‌ها را درون کوره تون، که زیر تیان‌ها قرار داشت، می‌ریخت و آتش را روشن می‌کرد. گرما و دودی که ناشی از سوختن سوخته‌ها بود، به وسیله انشعاباتی به نام گربه به بیرون منتقل می‌شد.

این انشعابات به‌صورت کانال‌هایی باریک از تون شروع شده و به‌صورت مارپیچ تا سربینه ادامه داشتند و در کف گرمخانه به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه ختم می‌شدند. این سیستم گرمایش، که از کف حمام شروع شده و در دیوارهای سربینه ختم می‌شد، نشان از خلاقیت و پیشرفت معماری ایرانی در زمینه سیستم‌های گرمایشی دارد. همچنین، خاکستر باقی‌مانده در کانال تون به‌عنوان مواد شوینده و در ساخت ملاط ساروچ مورد استفاده قرار می‌گرفت.

5. چاله حوض، نمادی از اصالت معماری ایرانی در حمام شاه مشهد

چاله حوض، یا به عبارتی استخر آب، در حمام شاه برای شنا و آب تنی افراد پس از استحمام به کار می‌رفت. این چاله حوض، در مقایسه با حمام‌های مشابه دوره صوفی، از ابعاد بزرگ‌تری برخوردار بوده است. در عین حالی که این قسمت از حمام از لحاظ ساختاری ساده است، اما تناسبات معماری آن، شکوه و اصالت معماری ایرانی و اسلامی را به خوبی به تصویر می‌کشاند.

🏛️ موزه مردم‌شناسی حمام شاه مشهد

در جهت تبدیل شدن حمام شاه به موزه، از فضاهای مختلف این حمام استفاده شده است سربینه، گرمخانه و چاله حوض به‌عنوان غرفه‌های نمایشی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در این غرفه‌ها، اشیا و وسایل مربوط به حمام، به عنوان بخشی از تاریخ فرهنگی و زندگی روزمره مردم، به نمایش گذاشته شده‌اند. این اشیا شامل ظروف سنگی، سفالینه‌ها، نبوشه‌های سفالی، گلجام و کاشی‌های ازاره و کف حمام می‌شوند.

علاوه بر این، وسایل استحمامی مانند بادکش حجامت، کاسه، مجمعه، سنگ پا، صابون، لنگ و قطیفه، حنا، گل سرشور و… نیز به نمایش درآمده‌اند. وسایل آرایش مانند شانه چوبی، جعبه آینه، جعبه چوبی لاکی روغنی، سرمه دان، عطر دان و… نیز جزء مواردی هستند که در موزه مردم‌شناسی مشهد به دیدار علاقه‌مندان گذاشته شده‌اند.

همچنین، وسایل روشنایی مانند شمعدان برنجی، قندیل، فانوس دریایی، چراغ توری و… به‌عنوان بخشی از زندگی روزمره در آن دوره، در موزه به نمایش درآمده‌اند. همچنین، سماورها، قوری‌ها، قهوه‌جوش‌ها، دوستکامی‌ها، پوشاک و منسوجات نیز از دیگر اشیایی هستند که در این موزه به نمایش گذاشته شده‌اند.

⏲️ ساعات بازدید و قیمت بلیط حمام شاه مشهد

حمام شاه مشهد در تمام روزهای هفته فعال است ساعات بازدید مجموعه از ساعت ۸ صبح تا ۱۲ ظهر می‌باشد و در روزهای پنجشنبه، فعالیت موزه در ساعت ۱۱:۳۰ صبح به پایان می‌رسد. هزینه بلیط ورودی به حمام شاه و موزه مردم‌شناسی مشهد در سال ۱۳۹۹، معادل ۱۰۰۰ تومان بوده است. برای اطلاعات بیشتر از هزینه دقیق بازدید با شماره زیر تماس بگیرید:

1. ۰۵۱۳۲۲۳۲۰۰۴
2. ۰۵۱۳۲۲۴۱۰۱۳
3. داخلی ۳۲۷۷

جدول مشخصات دقیق موزه مردم شناسی

🌄 جاهای دیدنی نزدیک موزه مردم شناسی مشهد

1. باغ ملی (مشاهده روی نقشه)
2. گنبد سبز (مشاهده روی نقشه)
3. بازار رضا (مشاهده روی نقشه)
4. بازار فرش (مشاهده روی نقشه)
5. خانه ملک (مشاهده روی نقشه)
6. مسجد شاه (مشاهده روی نقشه)
7. آرامگاه نادرشاه افشار (مشاهده روی نقشه)
8. موزه آستان قدس رضوی (مشاهده روی نقشه)

🍽️ رستوران های اطراف موزه مردم شناسی مشهد

1. رستوران الهیه (مشاهده روی نقشه)
2. رستوران شارستان (مشاهده روی نقشه)
3. رستوران لیالی لبنان (مشاهده روی نقشه)

🏪 هتل های اطراف موزه مردم شناسی مشهد

1. هتل ایران مشهد (مشاهده روی نقشه)
2. هتل آپادانا مشهد (مشاهده روی نقشه)
3. هتل رضویه مشهد (مشاهده روی نقشه)